Prof. Dr. Mehmet YÜCE

Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İktisat Fakültesi  Bakü/AZERBAYCAN

08/08/2022

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin dağılmasının ardından birer bağımsız devlet olarak yeni dünya düzeni içinde yer alan Post-Sovyet ülkeleri içinde Orta Asya bölgesi nevi şahsına özgün bir yapı arz etmektedir. Ortak coğrafya, kültür ve medeniyetten gelen hatta önemli bir kısmı aynı etnisiteye sahip olan bu devletler gerek Çarlık Rusya’sı gerekse SSCB döneminde uğradıkları toplum mühendisliği nedeniyle birbirlerine yabancılaşarak rakip hale gelmişlerdir. Bu devletler, SSCB’nin dağılmasıyla birlikte bağımsız birer devlet şeklinde yapılanmalarıyla Sovyet dönemi mirası kalan başta sınır meselesi, demografik yapı ve güvenlik olmak üzere birçok sorunla karşı karşıya kalmışlardır. Bu sorunları tek başına çözme gücüne sahip olmadıkları için de sorunların çözümünde üçüncü bir gücün hakemliğine ihtiyaç duymuşlardır. Bu hakemlik görevi yapabilecek güç olarak Rusya Federasyonu ve Batı devletleri ya da kurumları görülmüştür. Bağımsızlıkların hemen ardında oluşan Batı yanlısı iklim içinde bu devletler sorunlarının çözümünde Batı’nın etkin desteğini görmek beklentisi içine girmişlerdir. Ancak başta ABD ve AB olmak üzere Batılı devlet ve kurumlar bölgenin dinamiklerini bilmedikleri ya da bilmek istemedikleri için beklentilere cevap verememişlerdir. O nedenle Batı dünyası Sovyet sonrası oluşan bu genç cumhuriyetlerin sorunlarını çözmek yerine daha çok bölgede var olan yer altı ve yer üstü zenginliklerle ilgilenmişleridir. Rusya ise bizzat kaynaklık ettiği ve söz konusu ülkeleri kontrolünde tutmak üzere oluşturduğu potansiyel kriz kaynağı olan bu sorunların çözümünde doğal olarak isteksiz davranmıştır. O nedenle bağımsızlıklarından bu yana 30 yıl geçmesine rağmen söz konusu sorunların önemli bir kısmı hala çözümlememiştir. Bu durumun farkına varan Orta Asya devletleri sorunların çözümü için yeni arayışlar içine girmişlerdir. Bu arayış sonucunda kendi sorunlarını bizzat kendileri çözme konusunda inisiyatif almaları gerektiği kanaatine varmışlardır.
Orta Asya Cumhuriyetlerinin çözmek zorunda oldukları birçok sorun bulunmaktadır. SSCB sonrası dönemde Orta Asya’da yaşanan önemli sorunların başında etnisite konusu yer almaktadır. Bir asırdan fazla Çarlık Rusya ve Sovyetler Birliği egemenliğinde kalan Orta Asya’da Rusya’nın izlediği farklı politikalar günümüzde bağımsızlığına kavuşan yeni cumhuriyetlerin karşı karşıya kaldığı kronik sorunlarında temelini oluşturmaktadır. SSCB’nin göç, tehcir, mecburi iskân, Ruslaştırma politikası kapsamında Rus nüfusunun bölgenin yerleştirmesi, kolhoz ve Sovhozlaşma gibi izlediği politikalar sonucunda Orta Asya’nın demografik yapısı homojen olmaktan çıkmış, bölge etnisite bakımından kozmopolit bir yapıya bürünmüştür. O nedenle hali hazırda Orta Asya Cumhuriyetlerinin hepsinde çok sayıda etnik azınlık bulunmakta ve bu durum kimi zaman etnik çatışmalara neden olmaktadır.
Orta Asya ülkeler arasında yaşanan en önemli sorunlardan biri de “sınırlar” meselesidir. Bölgedeki ülkelerin hemen hemen hepsi arasında sınır sorunu bulunmaktadır. Bilinçli olarak sorun teşkil edecek şekilde SSCB döneminde çizilmiş sınırlar bir taraftan Bölge barışını ciddi bir şekilde tehdit ederken, diğer taraftan bölgede her daim Rusya’nın hakemliğine ihtiyaç gerektirmektedir. Rus işgalinden önce şekillenen Batı Türkistan coğrafyası, SSCB işgali döneminde demografik yapısı dikkate alınmadan siyasi mülahazayla oluşturulan özerk cumhuriyetler arasındaki problemli bölüşüm, daha sonra çıkacak sorunlara kaynak teşkil etmiştir. Yakın zamanda Kırgızistan ile Tacikistan arasında çıkan çatışmanın temelinde de bu sorun vardır.
Orta Asya Cumhuriyetleri yönünden sorun oluşturan bir alan da etnisite, radikalizm, uyuşturucu trafiği ve sınır ihtilafları gibi konulardan beslenen güvenlik sorunudur. Orta Asya bölgesel yapısında güvenlik sorunlarına neden olan bu uyuşmazlıkların tarihsel arka planının Sovyetler Birliği döneminde uygulanan politikalara dayandığını söylemek mümkündür. Orta Asya’da güvenlik sorununa neden olan unsurlardan biri de bölge ülkelerinin yeterli askeri gücü sahip olmamalarıdır. Bu nedenle söz konusu ülkeler güvenliklerini sağlamak amacıyla bölgesel ya da küresel güçlere dayanmak zorunda kalmışlardır. Bu durum da ayrı bir sorun teşkil etmektedir.
Orta Asya Cumhuriyetleri için sorun oluşturan bir diğer alan da radikalizm ve uyuşturucu trafiğidir. Radikalizm ve uyuşturucu trafiği Orta Asya Cumhuriyetlerinden coğrafi konumları nedeniyle özellikle Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan açısından önemli bir tehdit unsuru olmaya devam etmektedir. Aslında her iki sorun da bölgeyi aşan dışardan yapılan müdahalelerin (mesela ABD’nin Afganistan müdahalesi gibi) doğurduğu bir sonuç olduğunu söylemek mümkündür. Bu sorunun çözümü bir devletin iradesi ile mümkün olmayıp topyekûn bir irade gerektirmektedir.
Sayılan bu sorunlar bölgenin temel ortak sorunlarından sadece birkaç tanesidir. Bunlara daha birçok sorun ilave etmek mümkündür. Mesela bölgenin sosyo-ekonomik açıdan Rusya’ya bağlı olması, Rus azınlık nüfusu, ekonomik yapıların kırılgan olması, Fergana vadisinin durumu, Afganistan sorunu, demokratik değerlerin yeterince içselleşmemiş olması ve siyasi istikrar sorunu gibi sorunlar bölge ülkelerinin çözmeleri gereken öncelikli sorunlar arasında yer almaktadır.
Yukarıda da ifade edildiği üzere bölgenin yaşadığı ortak sorunların çözümünde küresel güçlerin destek sağlamak konusunda isteksiz davranmaları yanında kimi zaman da bölgeyi denetimlerinde tutmak için bu sorunları birer araç olarak kullanmak yönünde irade sergilemeleri bölgenin istikrarı açısında ciddi riskler oluşturmaktadır. Dolayısıyla 30 yıllık bağımsızlık dönemlerinde bu sorunların önemli bir kısmının çözümlenmemiş olması yanında kimi zaman bu sorunların biri ya da birkaçı mevcut yönetimleri tehdit edecek boyuta varması Orta Asya Cumhuriyetlerinin ortak irade sergilemelerini zorunlu hale getirmiştir. Ortak iradenin bir tezahürü de “Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantıları” şeklinde oluşmuştur. Bu toplantılarda sadece sorunlar değil, aynı zamanda bölgesel potansiyel işbirliği imkânları da müzakere edilmektedir.
İlki Mart 2018’de Kazakistan’ın başkenti Nur-Sultan’da düzenlenen “Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantısı”nın dördüncüsü 21 Temmuz 2022 tarihinde Kırgızistan’ın ev sahipliğinde gerçekleşti. Kırgızistan’ın Issık Göl bölgesindeki tatil merkezi Çolpon-Ata şehrinde Cumhurbaşkanlığı Kongre Merkezi’nde yapılan toplantıya Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov ve Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev katıldı. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov’un ev sahipliğindeki toplantıda liderler; bilim, eğitim, ortak tarih, kültür, ekonomi, çevre, ulaşım, enerji altyapısı ve medya alanında iş birliğine vurgu yapmış ve Afganistan’ın durumu hakkında değerlendirmelerde bulunmuşlardır.
Orta Asya devletlerinin etkileşimini güçlendirmek amacıyla tertiplenen bu toplantının, Orta Asya devletleri arasındaki kültürel ve insani etkileşimi güçlendirilmesinin yanı sıra bölge devletlerinin sürdürülebilir ekonomik büyümesini sağlamak için iş birliği imkanlarının genişletmesi sonucunun doğurması beklenmektedir. Bölgenin lokomatif ülkesi olan Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev’in konuşmasında “Uyum tükenmez mutluluktur” sözüne atıfta bulunarak “Bugünkü Zirvenin sonucunun Orta Asya’da barış, güvenlik ve refah için bölgesel işbirliğinin geliştirilmesinde yeni bir aşama olacağına inanıyorum.” demesi bölgede bu konuda olumlu bir beklentinin oluşmasına neden olmuştur.
Toplantıda dikkat çeken bir husus da Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev iklim değişikliği konusunda iş birliği çağrısında bulunmuş olmasıdır. Tokayev, konuşmasında bölgede hava sıcaklığının dünya ortalamasına göre daha hızlı artığını belirterek, komşu ülkelere bu konuda iş birliği çağrısında bulunmuş, iklim değişikliği konusunda ortak bir politikanın uygulanması için proje ofisinin oluşturulması gerektiği önerisinde bulunmuştur. Tokayev’in bir diğer önerisi ise bölgesel TV kanalı ve haber sitesi kurulması olmuştur. Bölge ülkelerinin ulusal çıkarlarına zarar veren yayınlara karşı önlem alınması gerektiğini dile getiren Tokayev, “Devletler arası ve etnik gruplar arası nefreti kışkırtarak halkları bölmek ve ilişkilerimizi kötüleştirmeye yönelik her türlü girişime karşı birleşmemiz gerekiyor. Ne yazık ki medyamızda bölge ülkelerindeki yaşama dair bilgi kıtlığı var. Belki de bölgesel bir TV kanalı ve bir haber sitesi oluşturmak gerekiyordur.” diye konuştu. Bölgede tartışmalı sınırlar nedeniyle zaman zaman sorunlar çıktığına dikkati çekerek, Kazakistan’ın sınır konusunda çözüme destek olmaya hazır olduğunu ifade eden Tokayev, bölge ekonomik işbirliğinin önemini, Kazakistan-Türkmenistan-İran demir yolunun kullanılmasının önemini vurgulayarak ayrıca bu istişare toplantılarına Çin ve Rusya’nın da davet edilmesi gerektiği önerisinde bulunmuştur.
Orta Asya Bölgesinde Afganistan’a komşu olan ve bu nedenle bu güzergâh üzerindeki işleyen uyuşturucu trafiği ve radikal akımlardan en fazla zarar gören ülke Tacikistan’dır. O nedenle istişare toplantısında bu konuyu gündeme getiren Tacikistan Cumhurbaşkanı Rahman, Afganistan’daki durumun daha da kötüleştiğini, Orta Asya’nın zor bir gelişim sürecinden geçtiğini, Sosyal medyanın bölge vatandaşlarını özellikle de gençleri tehdit ettiği tespitinde bulunmuştur. Cumhurbaşkanı Rahman, toplumları radikal akımların tehdidinden korumak gerektiğini hususunun altını çizmiştir. Son dönemde Tacikistan ile Kırgızistan arasında çatışmaya dönüşen sınır meselesi sonrasında Tacikistan Cumhurbaşkanının bu toplantı münasebetiyle Kırgızistan’a gelmesi, iki ülke cumhurbaşkanlarının yüz yüze görüşme imkânı doğması ve toplantıda sınır mesele hususu da ele alınması iki ülke arasında yaşanan problemin çözümüne katkı sağlayacağı beklenmektedir.
Kerimov’un içe kapalı ve komşularla olan sorunların üstünü örterek görmezlikten gelme politikasının aksine dışa açık ve komşularla diyalog içinde sorunların çözümünden yana tavır sergileyen reformist politikacı Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev ise uluslararası düzende hızlı bir dönüşüm yaşandığına dikkat çekerek bölgenin yatırım potansiyelinin yükseltilmesi, ekonomi ve bölgesel turizm konularında iş birliği vurgusu yapmıştır. Diğer devlet başkanlarının da dikkat çektiği bir husus olan internet ortamındaki yasa dışı faaliyetlerle ilgili yeni tehditlerin varlığına dikkat çekerek bu konuda önlem alınması gerektiği vurgusu yapmıştır. Bilindiği üzere Orta Asya Cumhuriyetleri içinde Tacikistan dışında Afganistan’a komşu olan bir diğer ülke de Özbekistan’dır. Ayrıca Afganistan’da önemli sayıda Özbek azınlığının bulunması nedeniyle Afganistan sorunu Özbekistan’ın iç meselesi haline gelmiş durumdadır. Bu nokta-i nazarda Afganistan, Özbekistan için özellikli ve öncellikli bir durum arz etmektedir. Bu nedenle istişare toplantısında Mirziyoyev, Afganistan konusunda komşu devletlerde işbirliği talebinde bulunmuştur.
Orta Asya Cumhuriyetleri içinde nevi şahsına münhasır bir politika izleyen devlet olan Türkmenistan’ın bu toplantıya katılması önemli bir adım olmuştur. Azerbaycan ve İran ile komşu, Hazar Havzasının paydaşı ve önemli enerji kaynaklara sahip Türkmenistan, daimî tarafsızlık politikası izlediğini ileri sürerek bölgesel oluşumlara karşı mesafeli duruş sergilemekteydi. Türk Devleti Teşkilatına gözlemci üye olmasıyla başlayan süreç ile birlikte Türkmenistan bölgesel oluşumlara katkı sağlamak yönünde bir tutum izlemiş olması sevindirici bir gelişmedir. Toplantıya katılan yeni Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhammedov, radikal gruplar ve haberleşme teknolojilerin kötü amaçla kullanılmasının bölge için tehdit oluşturduğunu ifade ederek bölgede güçlü ve uzun vadeli bir güvenlik sisteminin oluşturması gerektiğini, enformasyon alanında olumlu hava oluşturacak Orta Asya Medya Forumu’nun düzenlemesi ve ülkeler arasında bilgi paylaşımı alanında güvenliği artırma önerisinde bulunmuştur. Afganistan halkına sosyal ve ekonomik yardımın sürdürülmesi gerektiğinin de altını çizen Berdimuhammedov, “Türkmenistan, Orta Asya-Hazar Denizi, Orta Asya-Karadeniz, Orta Asya-Basra Körfezi’ne nakliye güzergahı üzerinde ortak çalışmaya hazırdır.” ifadesinde bulunmuştur. Berdimuhammedov’un bu talebi Türkiye ve Azerbaycan’ın öncülük ettikleri Orta Koridora işlerlik kazandırılması ve Orta Asya enerji kaynaklarını Azerbaycan-Türkiye üzerinden Batıya transferi projesine de uyum içindedir.
Toplantıya ev sahipliği yapan Kırgızistan Cumhurbaşkanı Caparov ise ülkesi için önemli iki konu olan su meselesi ve Tacikistan ile sınır konusunu gündeme getirmiştir. Su kullanımı için ortak mekanizmalar geliştirmeyi öneren Caparov, ülkesinin, Orta Asya ülkelerinin enerjide kendi kendine yeterliliğini ve güvenliğini artırmak için hidroelektrik sektöründe iş birliğinin genişletilmesinden yana olduğunu vurgulayarak Kazakistan ve Özbekistan’ın Kırgızistan’daki hidroelektrik projelerine katılmasını memnuniyetle karışıldıklarını ifade etmiştir. Kardeş Özbekistan ve Tacikistan ile sınır belirleme çalışmalarının devam ettiğini anımsatan Caparov, Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan liderleri, 21. yüzyılda Orta Asya’nın Kalkınması için Dostluk, İyi Komşuluk ve İşbirliği Antlaşması’nı imzaladıklarını belirterek Türkmenistan ile Tacikistan’ın, iç prosedürleri tamamladıktan sonra bu antlaşmaya katılacağı ifade etmiştir. Bu zirvelerin bölgesel entegrasyonun geliştirilmesi için güvenilir bir temel olmaya devam ettiğini belirten Caparov, Orta Asya ülkelerinin birliğini ve daha fazla bölgesel işbirliği konularında birlikteliğin sağlanması konusunda ortak iradenin oluştuğuna vurgu yapmıştır.
Orta Asya Devlet Başkanları 4. İstişare Toplantısı ve bu toplantıda devlet başkanlarının konuşmaları dikkate alındığında bölge ülkelerinin ortak sorunlar konusunda hem fikir oldukları ve bu sorunların çözümü konusunda inisiyatif almaya hazır oldukları görülmektedir. Devlet başkanlarına göre bölgenin ortak sorunları şunlardır:
– İnternet ve sosyal medya üzerinde devletler arası ve etnik gruplar arası nefreti kışkırtarak halkları bölmek ve ilişkileri bozmaya yönelik girişimlerin yoğunluğu,
– Sınır meselesi,
– İklim değişikliği,
– Afganistan’ın durumu,
– Radikal gruplar ve haberleşme teknolojilerin kötü amaçla kullanılması,
– Su kullanımı,
Bu toplantıda dikkat çeken bir diğer husus ise söz konusu Orta Asya ülkelerinin mevcut sorunlar yanında söz konusu ülkelerin ekonomi, çevre, ulaşım, enerji altyapısı ve medya alanında iş birliği yapmaları gerektiği konusunda ortak irade beyan etmiş olmalarıdır. Bölgede farklı ad ve konularda işbirliği platformların oluşturulmaya çalışılması ve bugüne kadar izlediği geleneksel politikaların aksine Türkmenistan’ın da bu oluşumlara sıcak bakması bölgede yeni oluşumlara şahitlik edeceğimizi göstermektedir.
Toplantıda dile getirilen bir husus olan Rusya ve Çin’in bu toplantılara davet edilmesi önerisinin ne kadar amaca hizmet edeceğini söylemek güçtür. Bugüne kadar bölge sorunlarının çözümüne ciddi katkı sağlamayan söz konusu ülkeler, Orta Asya devlet başkanlarının bu oluşum kapsamında belirledikleri sorunların çözümüne ne kadar katkı sağlayacakları hususu üzerinde düşünülmesi gerekmektedir. Toplantının 5 üyesinden 4’nün Türk soylu olması, bunlardan 3’ü (Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan) Türk Devletleri Teşkilatı’na üye, birisinin (Türkmenistan) ise gözlemci üye olduğu ve Tacikistan’da da ciddi sayıda Türk nüfusu bulunduğu hususları göz önüne alındığında Türk Dünyası Teşkilatı’nın da örgütsel olarak bu oluşumda aktif katılım sağlamasının faydalı olacağını belirtmek gerekir. Diğer taraftan Türk Devletleri Teşkilatı üyelerinin kendi aralarında ikili ya da çok taraflı işbirliği imkânları oluşturmaları ya da mevcut ilişkilerini derinleştirmelerinin Teşkilatın etkinliğini artıracağını söylemek mümkündür.

Yararlanılan Kaynaklar
Kabar, “Состоялся Официальный Прием От Имени Садыра Жапарова Для Глав Государств Центральной Азии”, https://kabar.kg/news/sostoialsia-ofitcial-nyi-priem-ot-imeni-sadyra-zhaparova-dlia-glav-gosudarstv-tcentral-noi-azii/, Erişim Tarihi: 26.07.2022.
Sholpan-Ata kalasy, “Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Орталық Азия Мемлекеттері Басшыларының Консультативтік Кездесуіне Қатысты”, https://akorda.kz/kz/prezident-kasym-zhomart-tokaev-ortalyk-aziya-memleketteri-basshylarynyn-konsultativtik-kezdesuine-katysty-2163915, Erişim Tarihi: 28.07.2022.
TRT Avaz, “Kırgızistan Orta Asya Devlet Başkanları 4. İstişare Toplantısı’na Ev Sahipliği Yaptı”, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kirgizistan-orta-asya-devlet-baskanlari-4-istisare-toplantisina-ev-sahipligi-y/62d9420f01a30a05dc47e355, Erişim Tarihi: 28.07.2022.
Uzreport, “Qirg‘İzistonda Markaziy Osiyo Davlatlari Rahbarlarining 4-Maslahat Uchrashuvi Bo‘Lib O‘Tdi”, https://uzreport.news/politics/qirg-izistonda-markaziy-osiyo-davlatlari-rahbarlarining-4-maslahat-uchrashuvi-bo-lib-o-tdi, Erişim Tarihi: 26.07.2022.